Bossche Encyclopedie | Joods monument

afb. A.F.A.M. Wetzer, 28 oktober 2016

Joods monument

datering: 27 oktober 2016
locatie: De Mortel

In januari 1941 werden alle Bossche joden en Bosschenaren met minstens één joodse grootouder door de Duitse bezetter verplicht zich te laten registreren. 465 Bosschenaren gaven aan dat bevel gehoor. In juli 1942 overhandigde de burgemeester van ’s-Hertogenbosch een lijst aan de Duitse bezetters met daarop de namen van 386 zogenaamde voljoden (Joden met drie of meer joodse grootouders). Van hen overleefden 293 de Holocaust niet. Op donderdag 27 oktober 2016, vijfenzeventig jaar ná het begin van de Jodenvervolging in Nederland, is het monument ter nagedachtenis van de 293 vermoorde joodse stadgenoten onthuld.

joodsmonumentdenbosch.nl

Joods¹ Monument Den Bosch onthuld

Op donderdag 27 oktober 2016 werd onder grote belangstelling het Joods Monument Den Bosch onthuld ter nagedachtenis aan de in de Holocaust vermoorde Bossche joodse stadgenoten. Voorafgaande aan de onthulling vond een indrukwekkende, besloten bijeenkomst plaats in de voormalige Bossche synagoge, thans muziekcentrum De Toonzaal. Aansluitend vond de aangrijpende plechtigheid van de onthulling van het monument buiten in De Mortel plaats.

De gekaligrafeerde gedenktafel uit 1947. Foto: Afdeling erfgoed

In het begin van de jaren dertig van de vorige eeuw bestond de joodse gemeenschap in ’s-Hertogenbosch en omgeving volgens gegevens van het Joods Historisch Museum uit 388 leden. In januari 1941 verplichtte de Duitse bezetter alle Bossche joden en Bosschenaren met minstens één joodse grootouder zich te laten registreren. Aan dat bevel gaven 465 Bosschenaren gehoor. Van deze groep overleefden 293 personen de Holocaust niet. Vijfenzeventig jaar na het begin van de Jodenvervolging in Nederland hebben deze vermoorde Joodse Bosschenaren eindelijk een eigen (oorlogs)monument gekregen.

Herdenking in de sjoel

In de sfeer van joodse tradities vond in de voormalige synagoge aan de Prins Bernhardstraat een herdenking plaats. Mevrouw Truus Wertheim-Cahen, stadschroniqueur Eric Alink en locoburgemeester Huib van Olden hielden een toespraak. Voorafgaande aan en tussen de redevoeringen door speelde de Koninklijke Harmonie ’s-Hertogenbosch enkele door Simon Spiero gecomponeerde walsen, zoals Am Israël Jay (Het Volk Israel leeft), de Onderduikmars en Bevrijdingsmars. De oorsprong van ‘de Koninklijke’ gaat terug naar het fanfarekorps dat op 2 februari 1894 werd opgericht door de directeuren Eugene Goulmy en Rudolf Baar van de sigarenfabriek Willem II. Toen nog onder de naam Harmonie Neerlandia. Willem II was een van de vele joodse ondernemingen die deze stad toen rijk was.

Toespraak Truus Wertheim-Cahen

In een persoonlijk en indringend betoog herinnerde Truus Wertheim-Cahen aan de vooroorlogse geschiedenis van de Bossche Joodse gemeenschap. Zij putte daarvoor onder meer uit de memoires van haar vader Max Cahen en uit het door hem geschreven boek ‘In vrede en vriendschap’. Deze in 2014 uitgekomen kroniek, op initiatief van uitgever Marc Verbeek en onder hoofdredactie van Truus Wertheim, geeft een goed beeld van het (joodse) leven in ’s-Hertogenbosch tijdens het interbellum.
Truus Wertheim ging in op de levensloop van de muzikant en componist Simon Spiero, waarbij de oorlogsjaren, deportaties, onderduikadressen in Boxtel en Sprang-Capelle van de familie Spiero ter sprake kwamen.
Truus Wertheim gaf aan dat de Bossche geschiedenisdocent René Kok zich had ingezet om het door Max Cahen nagelaten oorlogsdagboek ‘Ik heb dit alles opgeschreven’ te laten uitgeven in 2010. De acties van René Kok en Marc Verbeek hadden Truus Wertheim enorm verbaasd: niemand had immers interesse getoond in haar vaders oorlogsherinneringen en al helemaal niet in zijn op schrift gestelde wandelingen langs de huizen van joodse families in het Den Bosch van voor de oorlog. Marc Verbeek was ook de initiatiefnemer van een Joods monument. Truus Wertheim was er door in verlegenheid gebracht. Voor haar hoefde het niet meer, het was mosterd na de maaltijd eigenlijk. Van Marc Verbeek moest het wél. Hij drukte haar er met de neus op dat er meer perspectieven waren dan alleen dat van haarzelf. Truus Wertheim-Cahen: “Vanaf nu leest de voorbijganger 293 namen van joodse mannen, vrouwen en kinderen die allemaal bijdroegen aan het leven in deze stad, aan wie een plaats vergund was, soms met moeite, soms ruimhartig, maar die tegelijk ook altijd een beetje vreemdeling bleven. Zij, die niet terugkeerden naar de plaats van hun verlangen.”

Redevoering Eric Alink

Stadschroniqueur en journalist Eric Alink hield een indrukwekkende voordracht. In zijn kenmerkende stijl haalde hij herinneringen op die teruggingen naar de zeventiger jaren van de vorige eeuw. Hij bracht met zijn verhaal zijn bezoeken aan de muziekwinkel van Gientje Spiero in de Kerkstraat weer tot leven. Hij kwam een gitaarklem kopen. Officieel heet dat een capo. Maar Alink voelde aan dat de klank van dat woord ‘kapo’ geen pas gaf in die winkel. Het is een joodse familie, had zijn moeder gezegd. [Een kapo was een gevangene in een nazi-kamp in de Tweede Wereldoorlog, die als taak had op andere gevangenen toe te zien]
Alink raakte thuis in de winkel van Gientje. Soms vertelde Gientje. Over vroeger, tussen de twee oorlogen. Over haar vader Simon, dirigent en trombonist, die de Reginawals voor haar schreef. Over de Bossche revue, waarin ze eind jaren twintig de rol van Mephista, dochter van de duivel, speelde. Over haar broer Bram, die ook een muziekhandel was begonnen. In Tilburg. Bij straffe zuidwestenwind kon je dat horen.
Soms had mevrouw Spiero geen zin in praten. Dan pakte ze een briefje en schreef ze de titel van een grammofoonplaat op. “Luister dit maar. Muziek vertelt

je meer van het leven dan ik kan.” Zo ontdekte Alink de klezmer van Abe Schwartz, luisterde hij naar liederen van Kurt Weill waarin je de industriële vooruitgang hoorde stampen en ratelen. Hij memoreerde de Papierwarenfabriek van Max Cahen aan de verdwenen Grobbendonckstraat, de Havana Sigarenfabriek van Maurits Azijnman aan de Havensingel, de capsulefabriek van Falk Lewin bij ‘de kanaal’. Honderden arbeiders van alle gezindten vonden hier emplooi. Het waren de jaren dertig. Lange dagen, maar brood en matzes op de plank. Men wist nog niet van confiscatie of ontslag vanwege joodse herkomst.
Achter de toonbank in de muziekwinkel van Gientje Spiero lag een stapeltje papieren.² “Het zijn partituren”, volgens Gientje. “Van 293 levens.” Alink zei niets. Hij voelde de schaamte van deze stad, de schande van de wereld. Gientje liep naar achteren, kwam terug met een karaf water. Toen hun glazen elkaar raakten, hoorden ze kristal. Ze klonken op het recht van een voltooid leven.

Toespraak Huib van Olden

In een korte rede sprak locoburgemeester Huib van Olden over de reflectie van onder meer het huidige Bossche gemeentebestuur op de houding van het toenmalige nationaalsocialistische stadsbestuur. In de huidige tijd is er meer aandacht en belangstelling voor de vroegere joodse samenleving en de kwaliteit van hun toenmalige levens. Van Olden noemde de namen van degenen die een belangrijke bijdrage aan deze historische dag hebben geleverd: Hans van Bavel, Arnoud Jan Bijsterveld, Truus Wertheim-Cahen, Hans Dona, René Kok, Marc Verbeek, Marijke Wagenaar en Jan de Wit. Van Olden dankte Truus Wertheim voor haar inspirerende woorden. “Moge deze plek en de

namen blijvend tot inspiratie dienen om heel hard te werken aan een verdraagzame samenleving in Den Bosch”, aldus Van Olden.

Onthulling monument

Aansluitend op de herdenkingsbijeenkomst binnen vond de onthulling van het monument buiten plaats in De Mortel, aan de oorspronkelijke voorzijde van de voormalige synagoge, nu de achterzijde van De Toonzaal. Pal tegenover de entree van het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch gesitueerd. Na het wegtrekken van zwarte doeken werden drie plaquettes zichtbaar, met daarop de namen van 293 Bossche joden die de Holocaust niet overleefden. Tijdens de ceremonie lazen drie leerlingen van het Sint-Janslyceum, Shannon Zoailfi, Ruben ten Tije en Joron Schoot, om beurten de namen en de leeftijden voor van deze slachtoffers. In De Mortel hangen ook drie vitrinekasten voor bijpassende (wissel)kunst of historisch beeldmateriaal. Voorafgaand de plechtigheid sprak rabbijn Shmuel Spiero het Yizkor (gebed voor de zielenrust van de doden) uit, rabbijn Ten Brink het Kadiesj (lofbede op God).
De gemeente ’s-Hertogenbosch telde al zestien grote en kleinere oorlogsmonumenten. Nu heeft de stad eindelijk een gedenkteken voor de grootste groep oorlogsslachtoffers, de Bossche joden.

Bosch joods gebedshuis

De eerste vermeldingen over Joodse inwoners in ’s-Hertogenbosch dateren uit de vroegste periode van de stad. Met ruim acht eeuwen geschiedenis is de Bossche Joodse gemeenschap een van de oudste van de Noordelijke Nederlanden. In het verleden bevonden er zich diverse huissynagogen binnen Den Bosch. In 1823 werd in opdracht van Bernardus Hartogensis een groot joods gebedshuis gebouwd, op het in zijn eigendom zijnde perceel De Oude Munt aan De Mortel. Hij gaf deze sjoel in bruikleen aan de Bossche kille (= joodse gemeente). In 1886 volgde een ingrijpende restauratie, naar ontwerp van de architect Isaac Gosschalk, hetgeen vrijwel op herbouw neerkwam. Deze verbouwing bepaalt de vorm zoals die tot nu toe bewaard is gebleven:
Bij de restauratie in 1996 werd het huisraad grotendeels opnieuw ter beschikking gesteld voor de herbouw van sjoels elders. De bruinrood geschilderde Heilige Arke is bewaard gebleven, evenals de marmeren Tien Gebodentafelen boven de boog van de Heilige Arke. Daarnaast bevindt zich een marmeren gedenkplaat ter herinnering aan het bezoek van koningin Wilhelmina en koningin-moeder Emma in 1918. Ook de 18e-eeuwse, manshoge, koperen chanoekaluchter is behouden gebleven. De oorspronkelijke, gekalligrafeerde gedenktafel uit 1947 - met daarop de namen van de in de oorlog vermoorde Bossche Joden, is inmiddels weer terug in de stad. De staat ervan is dusdanig dat restauratie niet meer mogelijk is. De lijst wordt bewaard in het depot van het Noordbrabants Museum. Sinds 1996 is in de voormalige synagoge het kleinschalige muziekcentrum De Toonzaal gehuisvest.

Noten
1.	Joods of joods: bij gebruik van de hoofdletter J worden alle Joden bedoeld, met een onderkast j betreft het alleen de religieuze joden. In de praktijk wordt hierop gevarieerd.
2.	Dit deel van zijn verhaal heeft Eric Alink overdrachtelijk bedoeld. Voor zover bekend hield Gientje Spiero niet daadwerkelijk een lijst met namen bij.

2016	Paul Roovers Plaquette synagoge krijgt 293 namen Brabants Dagblad vrijdag 29 juli 2016 \| Regio 4
2016	Monument voor Joodse slachtoffers In Den Bosch ontbreekt een monument voor voormalige Joodse inwoners die in een vernietigingskamp zijn gestorven. Tot eind deze maand. Marc Brink \| Brabants Dagblad dinsdag 18 oktober 2016 \| 1
2016	Eindelijk, ook de Bossche Joden krijgen een naam Ook de vermoorde Bossche Joden krijgen nu een eigen oorlogsmonument. Dat werd tijd. Maarten van de Hurk \| Brabants Dagblad zaterdag 22 oktober 2016 \| 6-7
2016	Redactie Bij de Bossche Toonzaal zijn gisteren plaquettes onthuld met de namen van Joodse inwoners van Den Bosch die zijn vermoord in een vernietigingskamp. Brabants Dagblad vrijdag 28 oktober 2016 \| 39
2016	Redactie Onthulling drie plaquettes Bossche Kringen 6 (2016) 37
2017	Ed Hupkens Stad : Joods Monument 's-Hertogenbosch onthuld Bossche Kringen 1 (2017) 38-41

Joods monument

datering: 27 oktober 2016 locatie: De Mortel

Joods1 Monument Den Bosch onthuld

Herdenking in de sjoel

Toespraak Truus Wertheim-Cahen

Redevoering Eric Alink

Toespraak Huib van Olden

Onthulling monument

Bosch joods gebedshuis

Joods monument

Paul Roovers

Monument voor Joodse slachtoffers

Eindelijk, ook de Bossche Joden krijgen een naam

Redactie

Redactie

Ed Hupkens

Locatie

Op deze pagina

Zie ook

datering: 27 oktober 2016
locatie: De Mortel

Joods¹ Monument Den Bosch onthuld